Tăng huyết áp là một bệnh phổ biến, đặc biệt ở người có tuổi, đây cũng là một trong những nguyên nhân chính gây tử vong hoặc tàn phế trong số các bệnh lý tim mạch. Bệnh thường diễn biến âm thầm nhưng hậu quả rất nặng nề, vì vậy nếu được theo dõi và điều trị đúng sẽ tránh được các tai biến, biến chứng của bệnh, do đó giữ được sức khoẻ, sức lao động và tuổi thọ cho người bệnh.
Ở nước ta số người bị bệnh THA được điều trị đúng, đầy đủ còn rất thấp, số người tử vong do bệnh THA ngày càng cao. Đa số người bệnh chưa có sự hiểu biết về bệnh, về các hậu quả nghiêm trọng của nó, nên chưa có thái độ đúng với bệnh. Bệnh viện Bạch Mai đã thành lập phòng quản lý, theo dõi và điều trị có kiểm soát bệnh tăng huyết áp tại Khoa Khám bệnh nhằm từng bước giảm tỷ lệ tử vong đáng tiếc và những tàn phế cho người bệnh.
Để giúp cho người bệnh không chỉ hiểu biết thêm về một căn bệnh phổ biến này, mà còn giúp cho người bệnh biết được các phương thức sinh hoạt hàng ngày nhằm kiểm soát được bệnh cũng như tăng được chất lượng cuộc sống cho chính bản thân người bệnh THA. Chúng tôi biên soạn một số nội dung để mọi người bệnh THA có thể tham khảo, thực hiện và hợp tác với các thầy thuốc chuyên khoa nhằm hạn chế tối đa các tai biến của bệnh, đem lại chất lượng cuộc sống có sức khoẻ, hạnh phúc và tuổi thọ cho mọi người.
1. Huyết áp là gì?
Khi tim co bóp, máu sẽ được bơm và ép vào thành mạch làm thành mạch căng ra. Số đo lực ép vào thành động mạch khi máu được tim bơm vào động mạch là huyết áp tâm thu. Sau khi co bóp tim sẽ dãn ra và thành động mạch sẽ co lại về trạng thái ban đầu, số đo lực ép của máu trong động mạch vào thành động mạch vào thời điểm này là huyết áp tâm trương.
Thế nào là huyết áp bình thường?
Theo Tổ chức y tế thế giới huyết áp bình thường đo ở cánh tay là < 120/80 mmHg. Đây là huyết áp trung bình bình thường đối với người lớn. (Vì HA liên tục thay đổi theo thời gian, trạng thái tâm sinh lý và nhiều yếu tố khác).
2. Thế nào là tăng huyết áp?
Huyết áp thay đổi trong những điều kiện nhất định là chuyện bình thường, nhưng chỉ trong giới hạn nhất định. Tăng huyết áp là khi huyết áp của bạn thường xuyên tăng hơn mức bình thường cả lúc tim co bóp (tâm thu), cũng như lúc tim dãn ra (tâm trương). Huyết áp được xem là tăng khi ( 140/90 mmHg sau đó lặp đi lặp lại nhiều lần.
Việc chẩn đoán bệnh THA không nên chỉ qua một lần khám, nếu thấy huyết áp tăng bệnh nhân cần được theo dõi và khám lại để khẳng định có THA hay không.
PHÂN LOẠI THA Ở NGƯỜI LỚN ≥18 TUỔI)
(JNC VII tháng 5/2003)
| Phân độ | HATT (mmHg) | HATTr (mmHg) |
| HA bình thường
Tiền THA Độ 1 Độ 2 |
< 120
120 – 139 140 – 159 ≥160 |
Và < 80
Hoặc 80 – 89 Hoặc 90 – 99 Hoặc ≥ 100 |
3. Chế độ ăn ở bệnh nhân THA:
Nguyên tắc chung trong điều trị bệnh tăng huyết áp là phải phối hợp việc thay đổi lối sống và kiểm soát được huyết áp mục tiêu ở mức < 140/90mmHg, những bệnh nhân có kết hợp tiểu đường hoặc suy tim, suy thận phải kiểm soát huyết áp với huyết áp mục tiêu thấp hơn 130/85mmHg.
Bên cạnh việc dùng thuốc theo chỉ định của bác sĩ, vấn đề ăn uống và tập luyện có ý nghĩa đặc biệt quan trọng trong việc điều trị bệnh và phòng ngừa biến chứng của bệnh. Trong những trường hợp mới bị tăng huyết áp ở mức độ nhẹ chỉ cần điều chỉnh chế độ ăn và tăng cường tập luyện đã cải thiện đáng kể tình trạng bệnh (còn gọi là chế độ điều trị tăng huết áp không dùng thuốc).
Người bị tăng huyết áp cần phải ăn nhạt, không quá 5-6g muối ăn/ngày. ăn mặn sẽ gây giữ nước trong máu, gây tăng huyết áp. Cần hạn chế ăn nhiều các thức ăn chế biến sẵn như giò, chả, đồ xông khói, các món muối, tẩm ướp, vì trong quá trình chế biến thường cho nhiều muối. Ví dụ trong 3-4 lát bánh mỳ gối đã chứa tới 2g muối ăn.
Cần hạn chế tối đa chất béo trong khẩu phần ăn. Không ăn thịt mỡ, bơ, loại bỏ hết mỡ nhìn thấy trong quá trình chế biến, không ăn nước xào, canh xương, canh cá chưa vớt hết váng mỡ, không ăn da các loại gia súc, gia cầm, hạn chế ăn dầu thực vật vì có chứa nhiều calo, uống sữa đã tách bơ.
Hạn chế tối đa dùng đường, bánh kẹo ngọt, uống rượu bia, không hút thuốc lá.
Tăng cường ăn rau quả xanh, trái cây, chú ý ăn các thức ăn có chứa nhiều kali và magiê và các nguyên tố vi lượng khác như khoai tây, rong biển, chuối, dưa hấu.
Nếu người bị tăng huyết áp và thừa cân thì phải thực hiện chế độ ăn giảm calo, điều chỉnh cân nặng về mức hợp lý.
Chế độ ăn được khuyến cáo hiện nay
4. Tập luyện thể dục thể thao:
Các nhà tim mạch hàng đầu thế giới đã khẳng định rằng tập luyện, rèn luyện sức khoẻ là một trong những phương pháp chữa bệnh bệnh tăng huyết áp hữu hiệu không dùng thuốc. Cơ sở sinh lý của rèn luyện sức khoẻ ở bệnh nhân tăng huyết áp là điều hòa lượng cholesterol máu, kìm chế xơ vữa động mạch, làm giãn và tăng tính đàn hồi của các mạch máu trong các cơ hoạt động và giảm sức cản máu ngoại biên – kết quả là giảm huyết áp. Nhưng cần phải nhớ rằng, phải qua 2-3 tháng tập luyện thường xuyên huyết áp mới bắt đầu hạ xuống, bởi vậy tập luyện đòi hỏi phải kiên trì.
Chương trình tập luyện ở bệnh nhân tăng huyết áp mang tính cá nhân, phụ thuộc vào mức độ tăng huyết áp và các yếu tố khác như đi bộ nhanh và chạy sức khỏe là phương pháp hữu hiệu làm giảm huyết áp ở những bệnh nhân có biểu hiện tăng huyết áp độ I, II. Tuỳ theo tình trạng sức khỏe có thể tập đi bộ nhanh, chạy bước nhỏ, hay tập luân phiên giữa đi bộ nhanh và chạy bước nhỏ. Nguyên tắc tập luyện chung là thường xuyên, liên tục và nâng dần tốc độ hoặc thời gian tập.
Phương pháp đi bộ nhanh: Tùy theo tình trạng sức khỏe, người bệnh có thể đi bộ nhanh với tốc độ khác nhau, có thể đạt 5-6km/giờ (tốc độ của bộ đội hành quân khoảng 4,5km/giờ). Nếu đạt được tốc độ 5-6km/giờ, tần số tim có thể đạt khoảng 100-110 nhịp/phút trong khi tập luyện. Do cường độ vận động trong đi bộ nhanh thấp hơn so với chạy nên số buổi tập là 5-7 buổi trong một tuần, nghĩa là tập hằng ngày, thời gian tập mỗi buổi 40-60 phút là đạt hiệu quả tốt. Khi đi bộ nhanh đã trở thành quen thuộc và không khó nhọc nữa thì cần phải tăng dần cường độ vận động bằng cách chuyển sang chạy bước nhỏ để đạt được sức căng nhất định về thể lực và duy trì được hiệu quả tập luyện.
Phương pháp chạy: Đối với những người bệnh mới bắt đầu tập chạy, những buổi đầu tiên cần chạy với cường độ (tốc độ) thấp để cơ thể có thời gian thích ứng dần với lượng vận động. Giai đoạn này thường kéo dài khoảng 8-12 tuần. Trong thời gian này có thể áp dụng phương pháp tập luân phiên giữa đi bộ nhanh và chạy. Ví dụ, 50m đi bộ nhanh + 50m chạy, buổi tập sau 100m đi bộ nhanh + 100m chạy… cho đến khi cơ thể có thể duy trì được chạy liên tục. Trong chạy sức người tăng huyết áp không được vượt quá 180 – số tuổi trong khi tập luyện, ví dụ người 60 tuổi thì khi tập nhịp tim không được vượt quá 180 – 60 = 120 nhịp/phút. khỏe ở bệnh nhân tăng huyết áp, tốc độ chạy khoảng 7-8km/giờ tùy theo trạng thái sức khỏe. Tần số tim có thể đạt khoảng 120-130 nhịp/phút trong khi tập luyện. Nguyên tắc chung, tần số tim ở
Khi tập luyện bắt đầu cho ta cảm giác dễ chịu, cần tăng dần thời gian chạy đến 20-30 phút/buổi. Để đạt được hiệu quả tốt, cần phải tập chạy thường xuyên 3-4 buổi/tuần, cách ngày.
Chú ý, những bệnh nhân có huyết áp tăng quá 160/90mmHg thì tập luyện phải kết hợp với dùng thuốc hạ huyết áp (uống thuốc trước khi tập 15-30 phút).
Phương pháp tập trên xe đạp lực kế rất phù hợp cho những bệnh nhân tuổi dưới 45, tăng huyết áp độ I (140/90 – 160/95mmHg) với khả năng huyết áp có thể trở về bình thường mà không phải dùng thuốc. Ưu việt của phương pháp này là:
– Rất tiện lợi vì có thể mua xe đạp lực kế và tự tập tại nhà, tập luyện không phụ thuộc vào thời tiết, tránh được cảm giác ngại tập.
– Dễ tập, điều chỉnh chính xác cường độ vận động (số vòng đạp xe trong một phút, độ nặng khi đạp) và thời gian đạp xe.
– Để tránh cảm giác đơn điệu khi tập, nên tập có mở nhạc kèm theo.
Tập trên xe đạp lực kế với nguyên tắc công suất vận động tăng dần: 4 phút đầu đạp xe với công suất 25W với nữ, 50 W với nam, tốc độ 60 vòng/phút, sau đó nghỉ 3 phút; 4 phút sau đạp xe với công suất 50W với nữ, 75W với nam, nghỉ 3 phút; 4 phút tiếp theo đạp xe với công suất 75W với nữ, 100W với nam, nghỉ 3 phút… (sau mỗi lần công suất tăng thêm 25W). Tuần đầu tiên đạp 4 lần/buổi, tuần thứ hai đạp 5 lần, tuần thứ ba đạp 6 lần. Những tuần tiếp theo duy trì ở mức cường độ mà ở lần đạp cuối cùng của buổi công suất vận động không quá 75W với nữ, 100W với nam, có thể tăng số lần đạp lên không quá 10 lần (10×4 = 40phút). Tập với tần số 5-6 buổi trong một tuần. Chú ý: trước khi đạp xe phải tập một số động tác khởi động nhẹ nhàng; đạp xe với vận tốc 60 vòng trong một phút.
Với những bệnh nhân tăng huyết áp độ III (trên 180/110mmHg) thì cần phải kiểm soát được huyết áp bằng việc dùng thuốc, sau đó mới tiến hành chương trình tập luyện bằng các bài tập đi bộ nhanh tốc độ 3-5km/giờ, 20-30 phút/buổi, kết hợp tập các bài tập thở, sau một số tuần có thể tăng tốc độ hoặc quãng đường đi bộ. Khi có biểu hiện suy tim thì chống chỉ định hoàn toàn với tập luyện, bệnh nhân chỉ đi dạo, hít thở không khí trong lành.
Tóm lại, tập luyện thường xuyên và liều lượng hợp lý với các bài tập như: đi bộ nhanh, chạy bước nhỏ, đạp xe đạp lực kế …là những bài tập cực kỳ hữu hiệu có tác dụng điều hòa huyết áp tốt và đây là một phương pháp chữa có giá trị độc lập hoặc bổ sung cho phương pháp điều trị dùng thuốc.
Ths. Đồng Văn Thành, TS. Nguyễn Quang Tuấn
Ths. Nguyễn Quốc Thái, Ths. Trần Song Giang, BSCK II Lê Thị Thuý Hả
